Nadużywanie leków bez recepty przez młodzież
Problem pozamedycznego używania leków dostępnych bez recepty (OTC) przez dzieci i młodzież w Polsce narasta. Zjawisko to obejmuje stosowanie preparatów niezgodnie z ich przeznaczeniem, w dawkach przekraczających zalecane, lub w celu osiągnięcia efektów psychoaktywnych. To ciche niebezpieczeństwo, które ze względu na legalność i powszechną dostępność jest często bagatelizowane.
wzrosła liczba zatruć lekami wśród młodzieży w latach 2020-2022.
polskich 15-16-latków przyznało się do użycia leków OTC w celach pozamedycznych.
częściej niż wynosi średnia europejska młodzież w Polsce sięga po leki OTC by się odurzyć.
Skala zjawiska w Polsce
Dane jednoznacznie pokazują, że problem jest poważny i dynamicznie narasta. Badania ESPAD z 2019 roku wykazały, że aż 15% polskich uczniów w wieku 15-16 lat zadeklarowało użycie leków OTC w celach pozamedycznych. Wskaźnik ten jest niemal trzykrotnie wyższy od średniej europejskiej, co jest sygnałem alarmowym. Dodatkowo, dramatyczny wzrost liczby zatruć lekami o ponad 76% w ciągu zaledwie dwóch lat świadczy o pilnej potrzebie interwencji.
Wzrost liczby zatruć lekami (młodzież 12-18 lat)
Użycie leków OTC w celach pozamedycznych (15-16 lat)
Najczęściej nadużywane substancje
Pewne substancje czynne, legalnie dostępne w lekach na kaszel, ból czy katar, są szczególnie niebezpieczne, gdy przyjmuje się je w dawkach wielokrotnie przekraczających zalecane. Poznaj ich podwójne oblicze. Warto wiedzieć, że w Polsce wprowadzono ograniczenia ilościowe dotyczące jednorazowej sprzedaży leków zawierających te substancje, jednak problem nadal narasta.
Dekstrometorfan (DXM)
Zastosowanie medyczne: Popularny składnik syropów i tabletek na suchy, uporczywy kaszel (np. Acodin, Tussi Drill). W dawkach terapeutycznych działa na ośrodek kaszlu.
Efekty pozamedyczne (w wysokich dawkach): W dawkach wielokrotnie przekraczających zalecane, wykazuje działanie dysocjacyjne i halucynogenne. Poszukiwane efekty to euforia, halucynacje i doznania typu "wyjścia z ciała".
Główne ryzyka: Silne uzależnienie psychiczne, psychozy, ataki paniki, zaburzenia koordynacji (ataksja). Przedawkowanie grozi depresją oddechową, drgawkami, a nawet śpiączką.
Jak rozpoznać problem?
Wczesne rozpoznanie sygnałów ostrzegawczych jest kluczowe. Wiele z nich, jak wahania nastroju czy drażliwość, ma charakter niespecyficzny i może przypominać typowe zachowania dla okresu dojrzewania. Dlatego tak ważne jest zwracanie uwagi na występowanie kilku objawów jednocześnie oraz na znaczące i utrzymujące się odchylenia od typowego dla dziecka zachowania.
Zmiany w zachowaniu
- Nagłe pogorszenie wyników w nauce, wagary, utrata zainteresowania szkołą.
- Izolowanie się od rodziny, zmiana grupy znajomych na nowe, tajemnicze osoby.
- Wzrost tajemniczości, kłamstwa, niewyjaśnione zapotrzebowanie na pieniądze.
- Porzucenie dotychczasowych pasji, hobby i zajęć sportowych.
- Znajdowanie w pokoju lub plecaku pustych opakowań po lekach.
- Gwałtowne, skrajne wahania nastroju (od euforii i gadatliwości po apatię i wrogość).
Objawy fizyczne
- Zmiany w wyglądzie źrenic (zwężone przy opioidach jak kodeina; rozszerzone przy stymulantach i DXM).
- Przekrwione oczy, unikanie kontaktu wzrokowego, opadające powieki.
- Zaburzenia snu (bezsenność lub nadmierna senność w nietypowych porach).
- Zmiany apetytu, niewyjaśniona utrata lub przyrost wagi.
- Zaburzenia koordynacji, bełkotliwa mowa, drżenie mięśni.
- Zaniedbywanie higieny osobistej, częsty katar lub krwawienia z nosa.
Objawy psychologiczne
- Zwiększona drażliwość, wrogość, nieuzasadnione wybuchy złości.
- Lęk, niepokój, ataki paniki, podejrzliwość, a nawet paranoje.
- Problemy z pamięcią i koncentracją, trudności w logicznym myśleniu.
- W ciężkich przypadkach halucynacje (wzrokowe, słuchowe), urojenia i objawy psychotyczne, zwłaszcza po DXM.
- Znaczące odejście od dotychczasowych cech osobowości i sposobu bycia.
Dostępne formy pomocy i leczenia
Jeśli Ty lub ktoś z Twoich bliskich zmaga się z problemem uzależnienia, nie jesteście sami. Istnieje wiele miejsc, gdzie można uzyskać profesjonalne, anonimowe i bezpłatne wsparcie. Leczenie jest procesem złożonym i powinno być dostosowane do indywidualnych potrzeb. Nie wahaj się prosić o pomoc.
Ogólnopolski telefon zaufania uzależnienia
800 199 990
Czynny codziennie od 16:00 do 21:00
Pomarańczowa linia (dla rodziców)
801 140 068
Czynny pn-pt od 14:00 do 20:00
Telefon zaufania dla dzieci i młodzieży
116 111
Czynny 7 dni w tygodniu, 24h na dobę
Poradnie i ośrodki stacjonarne
Wyszukiwarkę placówek pomocowych (poradni ambulatoryjnych i ośrodków stacjonarnych) oraz porady online można znaleźć na stronach internetowych Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom oraz w poradni internetowej Narkomania. W Polsce istnieje sieć placówek specjalizujących się w leczeniu uzależnień u dzieci i młodzieży, a pomoc jest często bezpłatna.
Rekomendacje i profilaktyka
Skuteczne przeciwdziałanie wymaga zaangażowania na wielu poziomach. Poniżej znajdują się kluczowe rekomendacje dla różnych grup, które mogą odegrać istotną rolę w ochronie młodzieży przed zagrożeniami związanymi z lekami OTC.
Dla rodziców i opiekunów
- Buduj otwartą komunikację i atmosferę zaufania, rozmawiaj bez osądzania.
- Edukuj siebie i dziecko na temat konkretnych zagrożeń związanych z lekami OTC.
- Bezpiecznie przechowuj wszystkie leki w domu, w miejscu niedostępnym dla dzieci, i monitoruj ich zużycie.
- Bądź czujny na zmiany w zachowaniu dziecka i nie bagatelizuj niepokojących sygnałów.
- Nie wahaj się szukać pomocy u specjalistów (pedagog, psycholog, terapeuta).
- Modeluj zdrowe sposoby radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami.
Dla szkół i nauczycieli
- Implementuj skuteczne, oparte na dowodach i interaktywne programy profilaktyczne.
- Szkól kadrę w zakresie wczesnego rozpoznawania problemu i procedur interwencyjnych.
- Twórz wspierający, bezpieczny klimat w szkole, promujący zdrowie psychiczne.
- Zapewnij łatwy dostęp do psychologa i pedagoga szkolnego, którzy znają problematykę uzależnień.
Dla farmaceutów i lekarzy
- Zachowuj czujność wobec podejrzanych wzorców zakupowych leków OTC przez młodzież.
- Informuj młodych pacjentów o ryzyku nadużywania, demaskując mit o bezpieczeństwie leków OTC.
- Ściśle przestrzegaj obowiązujących ograniczeń sprzedaży leków z DXM, kodeiną i pseudoefedryną.
- Pytaj młodych pacjentów o używanie substancji w sposób rutynowy i nieoceniający.
Dla decydentów politycznych
- Wzmacniaj regulacje i egzekwowanie prawa dotyczącego sprzedaży psychoaktywnych leków OTC.
- Zwiększaj finansowanie na skuteczną profilaktykę oraz dostępne i przyjazne młodzieży leczenie uzależnień.
- Inicjuj szeroko zakrojone kampanie społeczne podnoszące świadomość na temat ryzyka.
- Wspieraj badania naukowe dotyczące specyfiki problemu w Polsce, aby tworzyć skuteczniejsze interwencje.